İlk kitabı ‘Herkesten Uzakta’ ile 2022 Vedat Türkali Hikaye Ödülü’ne layık görülen Kadir Işık’ın gezi kitabı ‘Yolda Olmak’, İthaki Yayınları tarafından yayımlandı. Tiflis’ten Bakü’ye, Tebriz’ten Kirmanşah’a, Süleymaniye’den Midyat’a dolaşan Kadir Işık, okuru kadim medeniyetlerin kalıntıları ortasında sonların ayırdığı sofralara davet ediyor.
Işık metnine, Ortadoğu’nun renklerini, çarşılarını ve “gönüllü” insanlarını olduğu kadar tahlilsiz meselelerini, adaletsizliğini ve iktidarlarının yarattığı hasımlıkları de taşıyor.
Kadir Işık ile ‘Yolda Olmak’ üzerinden seyahat müellifliği ve yazın çeşitlerinin iç içeliği, yakın coğrafyalardaki uzaklıklar ve kültür üzerine konuştuk.
Kadir Işık (Fotoğraf: Edebiyat Haber) Herkesten Uzakta’daki(1) hikayelerini konuşurken tabiata bir parantez açmıştık. Birçok hikayenizde insanın uzağına ya da uzaktaki beşere dair bir yönelim vardı ve bu, hikayenin istikametini olabildiğince dışarıya, olabildiğince insanın dışına, haliyle tabiata çeviriyordu. Sözgelimi ağaç deyip geçmiyordunuz. Onlar ladindi, gürgendi, sedirdi, çamdı. Tabiata yakınlığın, gezmeye, yeni yerler keşfetmeye olan hevesiniz öykülerinizden fışkırıyordu. Hasebiyle ‘Yolda Olmak’, bu nedenlerle Kadir Işık’a çok yaraşmış. Bir sefer daha kutluyorum. Çok okunsun çok konuşulsun dilerim.
Kitap boyunca pek rahat, hatta akışkan seyahat yazıları okuyoruz ve bir edebiyatçının lisan itinasına sahipken ortaya edebi bir perde germiyorsunuz. Tiflis’ten Midyat’a kadar yeri geldiğinde kendi niyetini sakınmayan bu gezgin bir yerde şöyle diyor: “… hudut benim için birbirinin tıpkı olan iki halkın ortasında çekilmiş çizgiden, insanları bölmekten öte bir mana taşımıyor. Benim dünyamda bir değeri yok, anlamsız. Toplumları birbirinden ayırmak, insanları birbirine düşman etmek, yabancılaştırmak, özgürlükleri kısıtlamak için örülmüş kalın duvarlar. Hiç kuşkusuz vakitle incelecek o duvarlar, gitgide ortadan kalkacak, şayet sermaye bu kadar güçlü, para tapınılan bir meta olmasaydı…” Hasebiyle şunu merak ediyorum: Seyahat üzere yarı kurmaca bir tıpta yazmanın hikayeye nazaran farkları neler?
Gezi yazmanın yarı kurmaca olduğunu birinci sefer senden duydum, hoşuma gitti. Edebiyatta tipler ortası geçiş birçok vakit muğlaktır, ayrıyeten üzerine en çok konuşulan, tartışılan mevzulardandır. Rastgele bir hususta, kurmaca ya da kurmaca dışı yazı yazdığımda, yazdığım yazının çeşidine bakarak belirli başlı kalıplar ortasına sıkıştırmam. Hikayenin çeşitleri, romanın özellikleri, makalenin yapısı ve gibisi birçok bilgiyi dikkate almam. Bunlar lise edebiyat derslerinde öğretilen mevzular, yaratıcılığı sonlandıran, niyet akışını sekteye uğratan kuru bilgiler. Kurmaca yazmak, her yazıyı kurmacanın sonlarına yakınlaştırmak hoşuma gidiyor, zira yaratıcılığı besliyor. Hem, hayatın kendisi bir kurmacadan oluşuyorken biz nasıl olur da gerçeği kurmacanın dışına çıkarabiliriz. Her günü her anı kurgulayarak yaşıyoruz. Kutsal kitapların bile gerçekliğinin tartışıldığı günümüz dünyasında birçok şeyin kurmacadan ibaret olduğu ortada. Kitaptaki yazılarımın hikaye yapısından farklı olduğunu düşünmüyorum, her kentin hikayesini, bir bütün olarak da bir seyahatin romanını yazdım diyebilirim lakin okur, olmaz o denli şey, sen şunu ya da bunu yazmışsın, diyebilir, ona da itiraz etmem. Ne yazarsak yazalım, kıymetli olan okurda karşılığını bulması, metnin okuru içine alması, sarması, gerisi bence teferruattan ibaret.
Yolda Olmak, Kadir Işık, 168 syf., İthaki Yayınları, 2023. Ne çok çelişki var gezdiğiniz kentlerde, örneğin Bakü’de. Yanı başında petrol fışkırıyor fakat fakirlik korkunç… Kimi kentlerde varlıklı ve yoksulun daha keskin sınırlarla birbirinden ayrıldığını gösteriyorsunuz. Bu, oralarda zenginlerin daha güçlü olmalarından kaynaklanıyor diyebilir miyiz?
Zengin ve yoksul hayatlar aslında çok keskin sınırlarla birbirinden ayrılıyor. İkisi ortasında derin uçurumlar var ve birebir vakitte iç içe yaşıyorlar, bir yanlarıyla çok yakın görünüyorlar, gösteriliyorlar. Güçlü de yoksul de tıpkı ekmeği yiyor lakin tıpkı tadı almıyor, ikisi de tıpkı partiye oy veriyor fakat biri kaybederken biri kazanıyor, ikisi de tıpkı mahallede oturuyor lakin birinin meskeni soğuk, birinin sıcak. Maalesef ikisinin de başı birebir biçimde çalışmıyor, ikisi de hayata birebir yerden bakmıyor, hatta ikisi birebir biçimde ölmüyor, mevt bile zenginle yoksulu eşitlemiyor. Yoksullar çok ancak güçsüz, zenginler az fakat güçlüler. Yoksa zenginlerin değil de yoksulların iktidarı olurdu bütünüyle. Nereden bakarsan bak ortalarında derin bir uçurum, ayrılık ve uzaklık varken insan ister istemez bu noktada yazmak istiyor. Zira fakirlik ve zenginlik ömrün her anını belirleyen en değerli öge, her yerde karşımıza çıkıyor.
Tiflis’ten başlayan seyahatin boyunca aslında bir çeşit turizm aktifliği yapıyorsun lakin bizde yaygın biçimiyle yaz aylarında kumla, güneşle, denizle anılan bu etkinlikler doğunun altın kentlerinde daha farklı algılanıyor. Bizdeki kadar ticari dertler yok. Nedenine dair neler dersin?
Aslında ticari telaşlar var, sonuçta halk para bırakan turistin peşinde fakat devlet olarak ticari korkularla hareket etmemeleri dışarıya kapalı olmalarından kaynaklanıyor. Zira gezmek salt turistik bir hareket değil, kültürel, tıpkı vakitte insanın niyet ufkunu genişleten bir aktiflik. Bir kenti gezmek, içinde yaşamak, insanlarıyla etkileşimde bulunmak o kent hakkında onlarca kitap okumaktan daha tesirli, daha ufuk açıcı. Kuyunun tabanında yaşayan kurbağa gökyüzünü kuyunun ağzı kadar sanıyor, kuyunun dışına çıktığında o denli olmadığını öğreniyor ve sorgulama, değişim o noktada başlıyor. Az gelişmiş ya da geri kalmış hiçbir devlet vatandaşlarının özgür düşünmesini istemez, zira bu işin ucunun kendilerine dayanacağını bilirler. Yaptığım aslında turistik bir aktifliğin ötesinde, kültürel bir aktiflik. Turistik bölgeler çoklukla kentin geçmişle kurduğu tarihî süreci hakkında bilgi veren yerler, kültürel seyahatin de bir modülü. Turizm bir noktada bacasız fabrika olarak isimlendirilir, gökyüzünü kirletmez ancak yeryüzünü, en çok da insanı kirletir, insani bütün kıymetleri yerle bir eder, her şey, toprak, su, tabiat, tarih paraya dönüşür. Turistik yerlerde tanıştığın esnaf ya da orada çalışan, yaşayan insanlardan o kente ya da bölgeye ilişkin sağlıklı bilgiler öğrenemezsin, zira sana para kazanacağı bir müşteri gözüyle bakar, hasebiyle elinde, sana sunacağı her şeyi maddi bir karşılıkla kıymetlendirir. Üstelik turistik yerlerin etrafında kurulan ticari yerlerin tamamı birbirine misal.
Bir yanıyla ışıklarla bezeli bir coğrafyada olsanız bile öte yanıyla düşmanlıkların, adaletsizliklerin kol gezdiği yerler buralar. Bizim uzaktan gördüğümüz, kendimizce yorumladığımız kimi öngörülerimizin yersiz olduğunu şahsen sizden okuyoruz. Şöyle diyorsunuz Tebriz kısmında: “Totaliter rejimlerle yönetilen halkların yabancılara karşı inanılmaz bir sempatisi, yakınlığı oluyor. Kendilerinden olmayanı tanımaya, anlamaya, onlarla ortak yanlar bulmaya çalışıyorlar. Herkes bir palavranın içinde yaşadığının az da olsa farkında güya, gerçeği öğrenmek istiyorlar ancak içinde bulundukları kurallardan ötürü güç olduğunu düşünüyorlar.” Yanıtın bir kısmı cümlelerinde olsa da yeniden de sormak istiyorum: Bu kadar yakınken birbirimize neden bu kadar uzağız birbirimizden?
Bunu halklar ortasında yaratılan düşmanlığa, daima, daima yeni baştan üretilen şiddete bağlıyorum. Şiddet endişeyi doğuruyor, kaygı ise insanı düşünsel manada kısırlaştırıyor. Korkan insan vakitle mantığını kaybediyor. Medya üzerinden halka gerçek diye sunulan birçok şeyin gerisinde, saklanan büyük gerçekler yatıyor. İnsanlara gerçek budur, sen bunu düşüneceksin, bu türlü davranacaksın, deniyor, o da her gün konutunun başköşesinde izlediği televizyon kanalından kendisine dikte ettirilenlere boyun eğiyor, ona nazaran davranıyor, aksi halde yediği bir lokma ekmeğin de elinden alınacağına inanıyor. Totaliter iktidarların elinde bir silah olarak halkına karşı kullanılan medyanın gücü burada devreye giriyor. Tek parti, tek adam rejiminin olduğu hiçbir ülkede medya bağımsızlığından kelam edilemez. Biz de yirmi yıldır medyanın nasıl tekelleştiğini, bağımsız medya ağının nasıl ortadan kaldırıldığını, yaptıkları haberlerden ötürü gazetecilerin içeri alındığını biliyor, izliyoruz. Bağımsız, özgür bir medyanın olmadığı her yerde iktidarı diktatörler ele geçirir ve ölünceye kadar da iktidarda kalırlar. Halk ise öfkeli, içe kapanık ve birbirine, ötekine düşman hislerle hayatını sürdürür, cürmü daima bir diğerine atar, diğerine yükler. Zira iktidardan korkar, bizim ülkemizde de olan tam olarak budur aslında. Bizler okuyan yazan ve düşünen beşerler olarak her gün maruz kaldığımız birçok bilginin ister istemez tesiri altına giriyoruz. Ben de İran’a gitmeden evvel İran hakkında çok farklı düşünüyordum, gidip gördükten sonra İran algım değişti. Bir şey size daima berbat diye dikte ettiriliyor ve gösteriliyor, sonuçta insanız, bir dayanma gücümüz var, inanıyoruz, hem de palavra olduğunu daima bir kesim düşüne düşüne inanıyoruz.
Kitabı okudukça bizde palavra yanlış yaratılan ‘İran algısı’nı çürütüyorsunuz. Bize sunulan İran’la “Yasaklara uyarsak yaşayamayız,” diyen İranlı Gazel’i yan yana koyamıyorum. İtiraz edenlerin sesi hiç de az değil. Merak ediyorum, bize mi yanlış anlattılar, yoksa İran bile değişebiliyor mu?
İran değişiyor fakat bu değişimler daima yüzeysel, tabandan, derinden gelen değişimler pek yok. Maalesef her değişim sancılı, sonuçları ağır ve acılı oluyor lakin uzun vadede daha ferah ve keyifli toplumlar oluşuyor. İran hakkında bize anlatılan birçok şey baştan sona yanlış. Her şeyden evvel İranlılar ve Araplar ekseriyetle birbirinin birebir olarak görülüyor, en temel yanlış da burada yapılıyor. Yıllardır basın üzerinden laikliği korumak ismine İran daima karalandı, öcü üzere gösterildi lakin Ortadoğu’nun, İslam coğrafyasının öteki ülkelerinden birçok istikametten çok ileride. Her şeyden evvel binlerce yıllık Pers kültürüne sahip, o coğrafyanın en eski dinlerinden Zerdüştlükten günümüze evrilmiş bir kültürün devamlılığını görüyorsunuz. Mesela Mısır hayli tehlikeli bir yerdi, orada harikulade bir güvenlik sorunu vardı. Suudi Arabistan’da şeriat kuralları çok katı uygulanıyor fakat basına yansımıyor, zira Suudiler kapitalist dünyaya entegre bir devlet yapısına sahip. İran’ı hem bize yanlış anlattılar, anlatıyorlar, hem de İran değişiyor, beşerler değişiyor. Bazen olumlu manada, bazen de olumsuz manada, bazen daha düzgüne, bazen de daha berbata gidiyor fakat her vakit birçok şey değişiyor.
Farklı milletler, inanışlar iç içe… Lisanlar de o denli. Bir yandan petrol fışkırıyor, yanı başında bitimsiz savaşlar oluyor. Üstelik IŞID diye bir bela fışkırmış… O denli karanlık bir vakit, o denli tehlikeli bir bölge ki oralarda olmaktan hiç korkmadınız mı? Kendini “zamansız bir hayalet” üzere hissetmediniz mi?
Bir yanda petrol bir yanda savaş. Savaşı çıkaranlarla petrole sahip olmak isteyenler birebir bireyler, yani kapitalistler, yani zenginler, onlar da, biz bunu para için yapıyoruz demiyorlar, bunu dinimiz, milletimiz, ırkımız, soyumuz, mezhebimiz, bayrağımız, ailemiz için yapıyoruz diyorlar ve halk buna inanıyor. Gezdiğim gördüğüm yerleri anlatırken en çok karşılaştığım sorulardan biri, korkmuyor musun? Kaygı beşere dair bir his, kaygının gerisinde ne olduğunu bilmek gerekiyor. Her şeyden evvel endişe beşere yanılgı yaptırır, kaybettirir, bu şuurla hareket ettiğinde, sana saldıran, seni ötekileştiren bireylerin kaygılarını görebiliyorsun, bu da seni daha gözü pek kılıyor. Yiğit olmak zorundasın, şayet korkar ve bunu karşıya hissettirirsen, kaybedersin. Bir de sanırım haklı taraftan bakıyorsun, buna inanıyorsun, korkmak aklına gelmiyor. Avrupa’da gezerken Neonazilerle karşılaştığım bölgeler, mahalleler oldu, sert bakışların üzerime sabitlendiği kirli sokaklarda da bulundum fakat aldırmadım. Üzerimde kaybedecek pek bedelli şeyler taşımıyorum.
Tiflis, Bakü, Tebriz, Tahran, İsfahan, Persepolis, Şiraz, Kirmanşah, Süleymaniye, Erbil’den sonra Türkiye’ye dönüyor, Midyat’a geliyorsunuz. Evvelinde elliye yakın ülkede, binlerce kentte bulunduğunu, hiçbir yerde korkmadığınızı lakin o an Midyat’ta yaşadığınız ezayı da diğer bir yerde yaşamadığınızı bilhassa belirtiyorsunuz. İçim acıdı orada. Bu olayı Erbil kısmında geçen şu cümlelerinizle bir arada düşündüm: “Anadolu’nun tüm renkleri solmuş, bahçesi çiçeksiz kalmış.” Bu tespitiniz o denli hakikat ki aksi halde Midyat’ta o hakaret dolu olay başınıza gelmezdi. Halbuki güvenlik açısından daha telaş verici yerlerde dolaşıyorsunuz ancak hiçbir yerde bu türlü şeyler yaşamıyorsunuz. Şöyle hissetmekten kendimi alamadım: Bu yerlere burun kıvıran bizler, kendimizi Kaf Dağı’nda mı görüyoruz?
Aslında hiçbir yerde güvenlik sorunu yok, güvenlik sorunu çıkaranlar güvenlik vazifelileri, kolluk kuvvetleri ve devletin derin yapısı. İstanbul’da pandemi öncesi, sokakta, yolda, metro giriş çıkışında, her yerde bir anda tepenizde biten sivil polisler, sizden kimlik istiyordu. Her yerde onca kamera var, yüz okuma, ses tanıma sistemleri ve daha kacından kelam ediliyor. Madem bu türlü bir teknoloji var, niye polis seni durduruyor ve kimlik denetimi yapıyor? Birçok kişi bunun güvenlik olduğunu düşünüyor lakin değil, salt iktidarın, devletin güç gösterisi. İşte algı dediğimiz şey, yaşadığımız hayatın kurmacası en çok bu ve gibisi durumlarda kendini gösteriyor. Yıllar evvel Mısır’da, şimdi bizde bu denetimler başlamamışken, havaalanı içinde insanların en az on farklı noktada arandığına şahit oldum. Bu durum artık o denli bir oyuna dönüşmüştü ki, son denetim diyorsunuz uçağa binerken, merdivenlerden çevriliyorsunuz, herkes çantasının başına geçiyor. Şimdi çantalarınız dışarıda, yerde, uçağa yerleştirilmemiş bile. Bu sefer çantaları köpekler kokluyor, düzgün ancak havaalanı içinde de kokladı. Olsun, devlet varlığını seni denetim ederek ortaya koyacak, ben buradayım diyecek, gücünü gösterecek. Big Brother ya da Büyük Birader zihnimize giriyor, orada yaşıyor. Ben her yerdeyim, billboardlardayım, televizyonlarda, toplumsal medyada, otobüslerin, metroların reklam panolarında, her yerde, konuşurken dikkat edin, sizi takip ediyorum.
Devlet dediğimiz köhne yapının çalışma sistemi ne yazık ki insanları baskı altına alarak niyet yapısını bozmak, bir noktada aptallaştırmak, özgür olduğunu düşünen köleler durumuna getirmek. Temelinde barışa, sevgiye, kardeşliğe yer olmayan, büsbütün şiddetten beslenen bir yapının insanı getirdiği nokta ne yazık ki herkes için mutsuzluğu ve şiddeti doğuruyor.
1. Herkesten Uzakta, Kadir Işık, Notos Kitap, 2021